Silne nogi, imponujące szpony, ostry dziób i doskonały wzrok – skrzydlaci łowcy. 20 gatunków tych pięknych ptasich drapieżników gniazduje w Polsce, pełniąc kluczową rolę w utrzymaniu stabilności naszych ekosystemów.
Zawiłości nazewnictwa i systematyki
Współczesna nauka lokuje te gatunki w dwóch osobnych jednostkach systematycznych (tzw. taksonach): rzędzie szponiastych (Accipitriformes), do których należą między innymi orzeł przedni, bielik, orlik krzykliwy i rybołów, oraz rzędzie sokołowych (Falconiformes), do którego należy między innymi sokół wędrowny.
Dawniej wszystkie te gatunki grupowano w jednym rzędzie Falconiformes, który w języku polskim nosił właśnie nazwę szponiaste lub drapieżne. Jak wykazały jednak późniejsze badania filogenetyczne (czyli analizy mające na celu ustalenie pokrewieństwa ewolucyjnego między organizmami), nie wszystkie te gatunki są ze sobą aż tak blisko spokrewnione.
Aby spraw nadmiernie nie zagmatwać, nazwa naszego Programu: Program ochrony ptaków szponiastych w Polsce odwołuje się do wcześniejszej klasyfikacji, czyli odnosi także do sokołów. Termin „szponiaste” został tu zatem użyty w kontekście popularnym, jako bardziej intuicyjny i zrozumiały dla niespecjalisty. Pamiętajmy jednak, że zgodnie z obowiązującą systematyką Program formalnie obejmuje ptaki szponiaste i sokołowe.
Szponiaste w Polsce
W Polsce stwierdzono gniazdowanie 20 gatunków ptaków szponiastych i sokołowych, należących do trzech rodzin: jastrzębiowatych (łac. Accipitridae), rybołowów (łac. Pandionidae) i sokołowatych (łac. Falconidae). Populacje większości z nich są silnie rozrzedzone, w kilku przypadkach notowane są jedynie nieliczne lub wręcz pojedyncze, nieregularne lęgi.
Budowa i cechy charakterystyczne
Cechy wyglądu, budowa ciała, zachowanie tych ptaków nieomylnie wskazują, że mamy do czynienia ze sprawnymi, wyspecjalizowanymi skrzydlatymi łowcami. Mają silne nogi zakończone imponującymi, ostro zakończonymi, zakrzywionymi szponami, ostry zakrzywiony dziób, doskonały wzrok, świetną motorykę: sprawny szybki lot, zwrotność, dynamikę – pozwalające chwytać i zabijać ofiary będące ich pożywieniem. Głównie są to drobne ssaki i inne ptaki, ale także owady, ryby, gady czy padlina. Są wśród nich zarówno gatunki osiadłe, jak i migrujące (wędrowne).
Rola w ekosystemach
Ptaki te, jako że są drapieżnikami, pełnią bardzo ważną rolę w ekosystemach, zapewniając stabilność układów przyrodniczych, powiązań i współzależności pomiędzy gatunkami, łańcuchów pokarmowych. Drapieżnictwo to kluczowa forma kontroli liczebności populacji gatunków będących ofiarami, w tym na terenach użytkowanych rolniczo, gdzie ptaki te są naszymi sprzymierzeńcami w skutecznym ograniczaniu liczebności szkodników upraw.
Ochrona i monitoring populacji
Aby skutecznie chronić te piękne zwierzęta, oprócz podejmowania działań z zakresu ochrony czynnej, takich jak reintrodukcje (wsiedlanie), montaż lub remonty sztucznych gniazd, ogromnie ważny jest monitoring populacji tych gatunków, prowadzony nie tylko poprzez tradycyjne obrączkowanie, ale także nowoczesne metody telemetryczne. Wspierane są one analizami DNA, pozwalającymi na zbadanie pokrewieństwa i bogactwa pul genowych populacji danego gatunku.
Dzięki temu zyskujemy wiedzę i mamy wpływ na lepsze poznanie biologii, ekologii, różnorodności (w tym genetycznej) i dynamiki zmian populacji, żerowania, sukcesu lęgowego, wędrówek. Dzięki temu możemy skutecznie zdiagnozować zagrożenia dla tych gatunków oraz ich przyczyny oraz wdrożyć programy ich skuteczniejszej ochrony czy restytucji. Istotnym celem jest też identyfikacja i analiza potencjalnych konfliktów z działalnością człowieka, takich jak np. rozwój infrastruktury, kolizje drogowe i z obiektami, niekorzystne użytkowanie ziemi prowadzące do degradacji siedlisk i zubożenie bazy pokarmowej, itp.
